مالیات از مظاهر حاکمیت دولت به شمار می‌رود و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدهای دولت نقش برجسته‏ای در تأمین هزینه‌های عمومی ایفا می‌کند. ازاین‌رو حقوق و تکالیف نظام و مؤدیان مالیاتی اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در سیستم‏های مالیاتی دارد. حقوق و امتیازات مالیاتی اختیارات و اقتدار ویژه‌ای به دستگاه مالیاتی در امر تشخیص و وصول مالیات اعطا می‌کند تا زمینه تحقق وصول مالیات فراهم شود. در کنار این امتیازات دستگاه مالیاتی، حقوق مؤدیان مالیاتی نیز اهمیت زیادی دارد، چراکه رعایت این حقوق می‌تواند به تعدیل رابطه نظام مالیاتی کمک کند و اعتماد و اطمینان مؤدیان مالیاتی را به‌نظام مالیاتی کشور فزایش دهد.

حقوق مؤدیان، مجموعه حقوقی است که افراد به اعتبار موقعیت شهروندی در کشور خود دارا می‏شوند. حقوق و امتیازات مؤدیان مالیاتی از مقوله‌های خاص حقوق شهروندی به شمار می‌رود. بر اساس قانون هر شهروندی دارای حقوقی است که دولت موظف به تحقق آن‌ها است. حقوق مؤدی مالیاتی را می‌توان شامل برخی حقوق مثل اطلاع از قوانین و مقررات، حق رازداری و حق اخذ توضیحات دانست که نظام مالیاتی موظف به رعایت آن‌ها است.

رعایت حقوق مؤدیان از یک‌سو به‌نظام مالیاتی و مأموران آن و از سوی دیگر به مراجع حل اختلاف مرتبط است. حقوق مؤدیان مالیاتی که باید توسط مقامات و مأموران مالیاتی و مراجع اختصاصی حل‌وفصل اختلافات مالیاتی در برخورد و رفتار با مؤدیان مالیاتی رعایت شود، انواع مختلفی دارد که مهم‌ترین جلوه این حقوق در نظام مالیاتی را می‌توان «حق رفتار منصفانه با مؤدی» دانست به این معنا که مراجع تشخیص و وصول مالیات با مؤدی برخوردی منصفانه داشته باشند و با رعایت انصاف و عدالت با وی رفتار کنند.

از سوی دیگر دستگاه مالیاتی برای تشخیص و وصول مالیات به اطلاعاتی مهم از کسب‌وکار و درآمد مؤدی نیاز دارد و مؤدی نیز مکلف است که این اطلاعات را در اختیار مأمور مالیاتی قرار دارد اما از سوی دیگر از «حق رازداری یا عدم افشای اطلاعات مالیات» نیز برخوردار است. در ماده 232 قانون مالیات‌های مستقیم مصوب سال 1394 آمده است، مأموران مالیاتی باید اطلاعاتی را که ضمن رسیدگی به امور مالیاتی مؤدی به دست می‌آورند، محرمانه تلقی و از افشای آن جز در امر تشخیص درآمد و مالیات خودداری کنند چراکه در صورت افشا طبق قانون مجازات اسلامی با آن‌ها رفتار خواهد شد.

یکی از مهم‌ترین حقوق شهروندی و مالیاتی، «حق کسب اطلاع یا دسترسی شهروندان به اطلاعات پرونده‏های مالیاتی» است. بر اساس این حق، مؤدیان مالیاتی باید حق داشته باشد که در مورد نحوه تشخیص درآمد مشمول مالیات، هرگونه اقدام و تصمیم‌گیری در مورد حل اختلافات مالیاتی و هرگونه اقدام در جهت وصول مالیات از اموال و دارایی‌های خود کسب اطلاع کند و دستگاه مالیاتی نیز مکلف است این اطلاعات را در اختیار او قرار دهد. بر این اساس، در ماده 237 قانون مالیات‌های مستقیم، برگ تشخیص مالیات باید متکی بر دلایل و اطلاعات کافی و به نحوی تنظیم گردد که کلیه فعالیت‌های مربوط و درآمدهای حاصل از آن به‌طور صریح در آن قید و برای مؤدی روشن باشد. امضاکنندگان برگ تشخیص مالیات باید نام کامل و سمت خود را در برگ تشخیص به‌طور خوانا قید نمایند و مسئول مندرجات برگ تشخیص و نظریه خود ازهرجهت خواهند بود؛ و در صورت استعلام مؤدی از نحوه تشخیص مالیات مکلف‌اند جزئیات گزارشی را که مبنای صدور برگ تشخیص قرارگرفته است به مؤدی اعلام نمایند و هرگونه توضیحی را در این خصوص بخواهد به او بدهند.

در قوانین مالیاتی برخی کشورها از حقی به نام «حق ممیزی‌های معقول» نام‌برده شده است که در آن مؤدی مالیاتی از این حق برخوردار است که ممیزی مالیات در زمان، مکان و در شرایط معین صورت گیرد. به‌عنوان‌مثال، در این زمینه ماده 156 قانون مالیات‌های مستقیم، مأمور مالیاتی را مکلف می‌کند، اظهارنامه مؤدیان را حداکثر تا یک سال از تاریخ انقضای مهلت مقرر برای تسلیم اظهارنامه رسیدگی نماید و درصورتی‌که ظرف مدت مذکور برگ تشخیص درآمد صادر ننماید و یا تا سه ماه پس از انقضای یک سال فوق‌الذکر برگ تشخیص درآمد مذکور را به مؤدی ابلاغ نکند اظهارنامه مؤدی قطعی تلقی می‌شود.

همچنین مؤدیان مالیاتی حق دارد توضیحات لازم را در مورد نحوه ارزیابی و تشخیص مالیات از مأموران مالیاتی و آراء حل اختلاف مالیاتی دریافت کند که از آن به «حق اخذ توضیحات لازم» یاد می‌شود. همان‌طور که قبلاً گفته شد، در ماده 237 قانون مالیات‌های مستقیم، در صورت استعلام مؤدی در مورد نحوه تشخیص مالیات، مأمور مالیاتی مکلف است جزئیات مبنای صدور برگ تشخیص قرارگرفته است به مؤدی اعلام نمایند و هرگونه توضیحی را در این خصوص بخواهد به او بدهند.

از سوی دیگر قوانین مالیات از پیچیدگی‌ها و مقرراتی خاص برخوردار است که تسلط به آن‌ها نیازمند تجربه و تخصص است. ازاین‌رو مؤدیان مالیاتی در فرایند ارتباطات مداوم خود با نظام مالیاتی از «حق داشتن مشاور مالیاتی» برخوردار هستند. ازاین‌رو بر اساس ماده 28 قانون مالیات بر ارزش‌افزوده، «جامعه مشاوران رسمی مالیاتی ایران» به‌منظور ارتقاء فرهنگ مالیاتی پرداخت‌کنندگان مالیات و ارائه خدمات مشاوره‌ای صحیح در امور مالیاتی به مؤدیان مالیاتی بر مبنای قوانین و مقررات مالیاتی کشور تأسیس شد.

مؤدیان همچنین در جریان رسیدگی به اختلافات مالیاتی خود، دارای حقوقی مانند «حق اعتراض و شکایت»، «حق دسترسی به اطلاعات و اسناد و مدارک پرونده مالیاتی»، «حق دفاع» و «حق تجدیدنظرخواهی» هستند.
 

مهم‌ترین و جدیدترین رویکرد حقوق مؤدیان، تهیه و تنظیم منشورها و بیانیه‌های رسمی درباره حقوق مؤدیان مالیاتی است که نشأت گرفته از قانون مالیات‌ها و مؤید آن است و حقوق مؤدیان مالیاتی در قانون را تشریح می‌کند. همچنین، در برخی کشورها، قوانینی تحت عنوان حقوق و امتیازات مؤدیان برای شناخت و بررسی حقوق مؤدیان وجود دارد. در قانون مالیات‌های مستقیم ایران، موادی پراکنده و غیر منسجم در این زمینه وجود دارد.

حقوق مؤدیان ازجمله مفاهیم نو در نظام مالیاتی است که بر برابری و عدالت بین مؤدیان تأکید دارد. چراکه همان‌طور که اعضای یک جامعه وظایف مشخصی در راستای پرداخت مالیات دارند، در برابر دارای حقوق و امتیازاتی نیز هستند. نتیجه اینکه رعایت این حقوق می‌تواند موجبات مشارکت و همکاری مؤدیان مالیاتی با نظام مالیاتی را در امر تشخیص و وصول مالیات فراهم کند و باعث ارتقای فرهنگ مالیاتی شود.